Trong quá trình giáo dục và giáo dục cho học sinh, nhà sư phạm luôn chú ý đến việc khai thác trí sáng tạo của học sinh. Do đó, nếu nắm chắc những yếu tố cơ bản tác động đến trí sáng tạo của học sinh sẽ giúp cho quá trình sư phạm đạt chất lượng và hiệu quả cao.
1. Các yếu tố từ phía chủ thể học sinh
- Năng lực chú ý quan sát là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến tính sáng tạo của cá nhân. Quan sát là một phương thức học hỏi quan trọng của học sinh. Một học sinh biết quan sát sẽ thu thập được các chi tiết cơ bản, cần thiết nhất của sự vật, hiện tượng và ghi nhớ sự tồn tại, trật tự, nhất là các mối liên hệ bề ngoài giữa các chi tiết đó. Quan sát giúp học sinh nhanh chóng nhận ra vấn đề, cung cấp cho học sinh hệ thống tư liệu về thế giới bên ngoài để hình thành cái mới. Quan sát để có nguồn tư liệu cho mọi quá trình nhận thức trong đó có sự sáng tạo.
- Tính chủ động, tích cực của cá nhân học sinh là yếu tố quyết định trực tiếp sự phát triển của tính sáng tạo. Sáng tạo trước hết là tạo ra cái mới cho bản thân sau đó mới nói đến tạo ra cái mới cho xã hội. Để sáng tạo ra sản phẩm mới, cá nhân học sinh phải có sự nỗ lực quyết tâm rất lớn. Các nghiên cứu đều chỉ ra: “Kẻ thù cản trở sự sáng tạo là thói lười biếng, sự máy móc, cứng nhắc trong tư duy, tâm lí ngại đổi mới, không dám đối mặt với mạo hiểm…”. Đối với học sinh, để sáng tạo các em phải độc lập suy nghĩ, không phụ thuộc vào sách tham khảo hay ý kiến của người khác, tự mình tìm phương án tối ưu để giải quyết công việc.
- Quá trình ghi nhớ có ảnh hưởng to lớn đến mức độ sáng tạo của học sinh. Việc ghi nhớ, lưu giữ và tái hiện hiệu quả giúp học sinh tích lũy và chuyển hóa kinh nghiệm của nhân loại thành vốn kinh nghiệm riêng của bản thân. Kết quả này tham gia đắc lực vào quá trình sáng tạo của cá nhân. Cụ thể là học sinh dựa vào trí nhớ để tổng hợp, liên tưởng, xâu chuỗi, sàng lọc ý tưởng để tìm ra cái mới. Không có trí nhớ không thể có sự sáng tạo.
- Quá trình tư duy của học sinh. Tư duy là quá trình đi sâu vào bản chất, mối liên hệ bên trong của sự vật, hiện tượng. Có thể nói tư duy có vai trò hết sức quan trọng đối với hoạt động sáng tạo. Những sản phẩm tư duy của học sinh ít nhiều đều mang tính sáng tạo, độc đáo riêng của từng cá nhân.
2. Các yếu tố thuộc về hoàn cảnh khách quan
- Môi trường sống gia đình có ý nghĩa nền tảng quan trọng đến hành vi nhân cách của con người trong đó có sáng tạo. Các chuyên gia tâm lý cho rằng, môi trường gia đình hạnh phúc, đầm ấm là điều kiện cho trẻ bộc lộ tính sáng tạo của mình. Trẻ chỉ phát huy trí sáng tạo khi được động viên, an ủi, khi gia đình thực sự là chỗ dựa tinh thần đắc lực cho các em.
- Môi trường sư phạm của nhà trường có vai trò chủ đạo đối với sự phát triển trí tuệ và khả năng sáng tạo của học sinh. Bàn về ảnh hưởng của yếu tố giáo dục nhà trường đến khả năng sáng tạo của cá nhân, các nhà tâm lí học đều khẳng định, mỗi môn học trong nhà trường đều có khả năng riêng trong việc phát triển khả năng sáng tạo cho học sinh. Trí sáng tạo của học sinh phụ thuộc rất lớn vào thái độ và phương pháp giảng dạy của người giáo viên như: biết đặt học sinh vào những tình huống có vấn đề, tôn trọng những câu hỏi khác thường của học sinh; tôn trọng những ý tưởng sáng tạo của học sinh… Đặc biệt giáo viên cần chú ý đến phương pháp giảng dạy phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh.
- Môi trường xã hội, nền văn hóa xã hội mang đậm dấu ấn dân tộc cũng có vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển tính sáng tạo. Không có sự sáng tạo chung chung, mơ hồ. Bao giờ sự sáng tạo cũng xuất phát từ thực tiễn cuộc sống.
Nguyễn Lê Hoàng
(Giảng viên tâm lý)