Làm thế nào để nâng cao cảm thụ tác phẩm văn học cho học sinh: Kỳ cuối: Rèn luyện kĩ năng đọc diễn cảm

Ngoài việc đọc đúng quy tắc ngữ pháp, đúng đặc trưng thể loại thì mỗi tác phẩm có một giọng điệu riêng. Nắm bắt đúng giọng điệu của tác phẩmchính là nắm bắt đúng tư tưởng và tình cảm của tác giả. Tác phẩm trữ tình cần đọc khác với tác phẩm tự sự; đọc đoạn đối thoại khác đoạn độc thoại nội tâm; đọc văn tả khác đọc văn kể, văn tường thuật; đọc văn chính luận khác với đọc bài tùy bút… Tùy từng văn bản cụ thể mà giáo viên và HS có thể chọn cho mình một “tông giọng” phù hợp.

1. Có thể xem đọc diễn cảm là nghệ thuật của trình diễn. Đọc diễn cảm không phải là “khoe giọng” mà là sự thể hiện xúc động của trái tim. Thơ là âm vang của cảm xúc. Đọc thơ là để làm cho tác phẩm thơ vang lên như một bản nhạc, làm cho nó ngân nga trong hồn người. Đọc ở đây là thể hiện sự cảm thụ và thể nghiệm sâu sắc về tác phẩm, là làm sao để người khác cũng có thể sản sinh những ấn tượng tương tự như mình. Diễn cảm ở đây hoàn toàn không phải là ở sự uốn éo đầu lưỡi mà thể hiện những cảm xúc nội tại của tâm hồn.

Cách đây đúng 30 năm, khi còn là sinh viên khoa văn, tôi được một thầy giáo của mình đọc cho nghe bài thơ Quê hương của Giang Nam. Phần đầu của bài thơ thầy đọc chậm rãi (nhưđang nhấm nháp những kỉ niệm ngọt ngào tuổi ấu thơ): Thuở còn thơ ngày hai buổi đến trường/ Yêu quê hương qua từng trang sách nhỏ/….Tôi nắm bàn tay nhỏ nhắn ngậm ngùi/ Em vẫn để yên trong tay tôi nóng bỏng… đến đoạnngười lính trở về, nhận được tin cô gái mất… thầychuyển giọng đột ngột:

Hôm nay nhận được tin em/ Không tin được dù đó là sự thật/ Giặc bắn em rồi quăng mất xác/ Chỉ-vì-em-là-du-kích… em ơi…/ Đau-xé-lòng-anh…chết-nửa-con-người…”.

Nhịp điệu dồn dập đó nói lên nỗi đau bất ngờ, bàng hoàng, không thể tin được trước một sự thật đau lòng. Thầy không cần giảng giải nhiều nhưng chúng tôi ai cũng đỏ hoe con mắt. Cho đến bây giờ, nỗi xúc động đến lạnh người trong tôi vẫn còn nguyên khi nhớ về bài học và giọng đọc của thầy tôi năm đó. Đó chính là hiệu quả của ngữ điệu đọc mà người thầy mang lại cho học trò của mình.

Khi rèn luyện kĩ năng đọc diễn cảm cho HS, dù chỉ trong một thời gian ngắn trong tổng số 45 phút của tiết học, tôi thường lưu ý cho HS về cách đọc từng loại văn bản. Khi một HS đọc diễn cảm một văn bản nào đó, tôi cho rằng, HS đó đã hiểu được giá trị của văn bản ít nhất là 50%.

Ví dụ: Bài Cáo bình Ngô của Nguyễn Trãi phải đọc một cách dõng dạc, hùng hồn: Từng nghe: Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân/ Quân điếu phạt trước lo trừ bạo/ Nước Đại Việt ta từ trước/ Vốn xưng nền văn hiến đã lâu/ Núi sông bờ cõi đã riêng/ Phong tục Bắc Nam cũng khác/ Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời xây nền độc lập/ Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên xưng đế một phương/ Tuy mạnh yếu từng lúc khác nhau/ Song hào kiệt đời nào cũng có.

Đọc Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của Nguyễn Đình Chiểu ta phải đọc sao cho toát lên cái bi hùng của văn tế…

Bằng hình thức đọc diễn cảm, giáo viên có thể tạo cho HS những bất ngờ, hứng thú, giúp các em có cảm nhận mới mẻ về văn bản, kích thích khả năng liên tưởng, trí tưởng tượng để thâm nhập vào thế giới nghệ thuật của văn bản. Có thể nói, rèn luyện kĩ năng đọc diễn cảm là biện pháp hữu hiệu trong rèn luyện cảm thụ văn học cho HS.

2. Ngoài ra cònsử dụng lời bình. Bình văn là thể hiện một liên tưởng thẩm mỹ của người đọc đối với tác phẩm. Một lời bình hay, đúng lúc, đúng chỗ có khả năng đánh thức liên tưởng của HS, là con đường dẫn HS thâm nhập tự nhiên vào thế giới nghệ thuật văn bản, góp phần nâng cao giá trị thẩm mỹ của bài văn, bài thơ, khơi dậy ở trái tim non trẻ của các em tình yêu con người và cuộc đời để các em biết ghét cái ác, cái xấu hướng tới chân, thiện mỹ. Biện pháp này cho phép giáo viên phát huy phẩm chất nghệ sĩ của mình; và cũng vì thế kích thích mầm sáng tạo của HS, tạo nên sự giao lưu, cộng hưởng về tình cảm trong giờ văn.

Ví dụ: Khi giảng đến đoạn Thúy Kiều trao kỷ vật cho Thúy Vân:

Chiếc vành với bức tờ mây/ Duyên này thì giữ, vật này của chung giáo viên có thể hướng dẫn HS phân tích: Kỉ vật là hiện thân của tình yêu, là bức tờ mây ghi lời thề chung thủy, là chiếc vành, Kim Trọng đã trao cho Thúy Kiều để làm tin. “Giữ” nghĩa là không trao hẳn mà chỉ để em giữ hộ; “của chung” là của ba người. Kiều không đành lòng trao kỉ vật cho em, không nỡ rời xa những gì nồng nàn, tha thiết nhất của tình yêu…; nhịp câu thơ ngắt đôi nghe như có tiếng nấc nghẹn ngào trong đó… HS trình bày được những ý như vậy đã là hay, nhưng nếu biết đưa vào một lời bình ngắn gọn, đúng lúc thì hiệu quả thẩm mĩ của giờ học sẽ tăng lên đến bất ngờ.

Chẳng hạn, ở đây, giáo viên có thể đưa ra lời bình về từ “của chung” của Hoài Thanh: “Bao nhiêu đau đớn dồn vào hai tiếng đơn sơ ấy”. Đau đớn vì duyên thì trao mà tình không trao nổi. Kỉ vật với Thúy Vân chỉ đơn giản là vật làm tin nhưng với Thúy Kiều nó lại là tình yêu.

Lời bình là sản phẩm của sự xúc động sâu sắc trước vẻ đẹp của văn bản, nhưng giáo viên không được lạm dụng biện pháp này. Bởi lẽ, nhiệm vụ chính của giáo viên là tổ chức để HS cảm thụ và lĩnh hội giá trị của văn bản chứ không phải là trổ tài trình diễn để “thôi miên” các em. Do đó, giáo viên chỉ đưa ra lời bình khi HS cảm nhận chưa tới, đánh giá chưa xác đáng và những lời bình lúc đó có tác dụng hỗ trợ, tiến tới khắc sâu ấn tượng cho HS, tạo nên những khoái cảm thẩm mỹ. Giáo viên phải chọn bình những chi tiết nào là điểm sáng nghệ thuật, và chọn được cách nói ấn tượng, độc đáo, nhằm tác động mạnh đến cảm xúc của HS.

Với mong muốn góp phần nâng cao cảm thụ tác phẩm văn chương cho HS trong giờ đọc hiểu môn văn, tôi mong nhận được sự trao đổi, góp ý chân thành của đồng nghiệp và những ai quan tâm đến vấn đề này.

(GV văn Trường THPT Huỳnh Thúc Kháng, TP.Vinh, Nghệ An)