Thứ tư, 15/11/2017, 16h38

Muốn học suốt đời phải có năng lực tự học

Học suốt đời là một cụm từ thường nghe hiện nay. Nhưng làm sao có thể học suốt đời được khi phần lớn thời gian sống của mình con người còn phải đi làm, lập gia đình và nuôi con cái; rồi khi về già, đầu óc chậm chạp làm sao đi học được, nói chi là tự học? Băn khoăn khá phổ biến này xuất phát từ quan niệm rằng đi học là phải đến trường, có thầy dạy, học theo lối chính quy, không đến trường nữa thì xem là thôi học.

Sinh viên Trường ĐH Nguyễn Tất Thành tự học tại thư viện. Ảnh: M.Tâm

Có thể thấy khái niệm học bị hiểu sai đã kéo theo khái niệm tự học bị hiểu sai luôn. Bởi từ xa xưa trước khi có sự xuất hiện của chữ viết, trong khi tiếp xúc với thiên nhiên, xã hội và bản thân mình, con người đã phải học - đó là tự học qua quan sát, qua rút kinh nghiệm từ “thử và sai”, tự học kiểu “đi một ngày đàng, học một sàng khôn”.

Tầm quan trọng của tự học

Ngày nay với sự phát triển nhanh chóng của khoa học và công nghệ, khái niệm học và kéo theo nó là khái niệm tự học ngày càng được nhận thức sâu hơn. Đời người có 3 giai đoạn quan trọng để học: Từ lúc ra đời đến khi đạt trên dưới 20 tuổi, từ lúc đi làm cho đến tuổi về hưu và từ lúc về hưu cho đến khi xuôi tay. Nếu phần lớn giai đoạn đầu người ta chủ yếu học chính quy tại trường thì trong phần lớn giai đoạn thứ hai, người ta học chủ yếu tại nơi làm việc còn trong phần lớn giai đoạn cuối thì học tại “nhà”. Trong cả ba giai đoạn thì tự học đều có vị trí quan trọng.

Tự học phải là một quá trình tự thân vận động của người học. Nếu khi ta học trong trường thì người thầy là người đưa ra nội dung học, tài liệu học, giải thích các nội dung cho người học hiểu rõ và kiểm tra xem người học lĩnh hội được những gì thì khi tự học, người học phải tự lo những việc ấy với sự gợi ý, kiểm tra trực tiếp hoặc gián tiếp của người thầy, dù đó là thầy bằng xương bằng thịt hay thầy ảo. Người học phải tích cực, chủ động trong học tập, làm chủ và tự quản lý việc học của mình. Người tự học trở thành chủ thể, tự xác định động cơ học, chọn mục tiêu học, tự vạch kế hoạch đi đến mục tiêu, điều chỉnh và đeo đuổi nó, chọn thời gian và nhịp điệu học, biết tự đánh giá mức độ lĩnh hội các kiến thức, kỹ năng cần có của mình một cách độc lập hoặc kết hợp với người, sách hay thiết bị học tập.

Tự học là mặt thứ hai không thể tách rời của quá trình học tập. Ngay trong giai đoạn đến trường, được thầy giảng bài thì người học cũng không thể bỏ qua việc tự học. Đọc lại vở ghi, làm bài tập, học bài là các việc tối thiểu mà bất cứ học sinh nào muốn hiểu kỹ bài, nắm chắc kiến thức, rèn luyện kỹ năng cũng phải thực hiện. Bỏ qua các bước này thì những điều thầy giảng sẽ như “nước đổ lá khoai”. Tự học khiến cho kiến thức được lĩnh hội sâu sắc hơn, nhớ lâu hơn, vận dụng nhuần nhuyễn hơn.

Tự học giúp cập nhật kiến thức, bù đắp cho những khiếm khuyết, thay thế những nội dung lạc hậu, lỗi thời trong quá trình học tại trường. Thế kỷ 21 là thế kỷ của thời đại thông tin, thời đại số nên kiến thức thì tăng lên theo cấp số nhân còn thời gian đi học ở trường thì chỉ có thể tăng tuyến tính. Ai thôi nâng cao trình độ, ngừng bổ sung hiểu biết, kỹ năng thì  sớm muộn gì cũng bị lạc hậu. Không chỉ lạc hậu về kiến thức mà còn lạc hậu cả về kỹ năng làm việc lẫn trong sinh hoạt thường ngày. Những người học đại học trước những năm 90 không hề được tiếp xúc với máy vi tính, điện thoại thông minh, nếu không tự bù đắp chỗ khiếm khuyết này, họ có thể bị xem là người mù chữ trong xã hội thông tin ngày nay. Bác Hồ căn dặn “học hỏi là một việc phải tiếp tục suốt đời… Không ai có thể tự cho mình đã biết đủ rồi, biết hết rồi”. Học suốt đời nay đã trở thành mệnh lệnh của thời đại nhưng con người thì không thể cứ kéo dài mãi tuổi đến trường với một thời gian biểu gò bó vì còn phải mưu sinh. Hơn nữa điều mà nhà trường dạy hôm nay vài năm nữa có thể thành lạc hậu, lỗi thời thậm chí vô dụng. Người ta thì không thể cứ mỗi lúc lại trở vào trường để cập nhật kiến thức, kỹ năng. Cách chủ yếu là tự cập nhật lấy, tự học lấy trong khi vẫn đi làm.

Những tấm gương tự học

Nhiều người đã trở thành danh nhân không phải vì được học cao mà chủ yếu vì năng lực tự học xuất sắc. Đại tướng Võ Nguyên Giáp vốn là người tốt nghiệp đại học ngành Luật và Kinh tế chính trị năm 1937, không được đào tạo tại bất cứ trường võ bị nào. Vậy mà ông đã chỉ huy quân đội nhân dân Việt Nam đánh thắng đội quân viễn chinh Pháp do những tướng tá tốt nghiệp các trường võ bị danh tiếng chỉ huy. Thành công đó gắn liền với năng lực tự học của ông. Giáo sư Toán học Nguyễn Cảnh Toàn, do hoàn cảnh chiến tranh nên không thể học trọn đại học. Vậy mà ông nhờ nỗ lực tự học phi thường đã đủ trình độ dạy toán bậc đại học, tự nghiên cứu công trình để bảo vệ luận án phó tiến sĩ rồi luận án tiến sĩ, đóng góp đáng kể vào bộ môn hình học xạ ảnh của toán học thế giới. Nguyễn Ái Quốc - Nguyễn Tất Thành lúc 18-19 tuổi (năm 1908-1909) đang học lớp nhì Trường Quốc học Huế thì phải vào Phan Thiết dạy học ở Trường Dục Thanh, đến năm 2011 thì qua Pháp. Suốt cuộc đời bôn ba hoạt động cách mạng, ngày thì lao động, đêm thì học tập, Người tự học, trưởng thành và tốt nghiệp trường “Đại học cuộc đời”. Người học ngoại ngữ, học viết báo, nghiên cứu chủ nghĩa Mác - Lênin, nghiên cứu và tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại. Người biết và sử dụng thông thạo trên mười ngoại ngữ nhờ tự học mà không qua một trường đào tạo chính quy nào. Năm 1935, dự Đại hội Quốc tế Cộng sản lần thứ VII, Người ghi vào phiếu lý lịch của mình như sau: Trình độ học vấn - tự học. Phát biểu với sinh viên Trường Đại học Băng Đung trong chuyến thăm In-đô-nê-xi-a năm 1959, Người nói đại ý: Khi còn trẻ, tôi không có dịp đến trường học. Cuộc sống, du lịch và làm việc là trường đại học của tôi. Trường học ấy đã dạy cho tôi khoa học xã hội, khoa học quân sự, lịch sử và chính trị. Nó dạy cho tôi yêu nước, yêu loài người, yêu dân chủ và hòa bình; căm ghét áp bức, ích kỷ…

Vai trò của người thầy rất quan trọng, đặc biệt là trong giai đoạn đi học đầu đời. Người thầy mà chỉ biết truyền dạy kiến thức, kỹ năng cho học trò thì chỉ là người thầy bình thường. Người thầy biết dạy cách học và cách tự học mới là người thầy giỏi. Ngay từ khi đứa bé đọc thông, viết thạo, người thầy đã phải dạy cho học sinh cách tự học, không phải đợi đến khi thành sinh viên rồi mới dạy điều đó. Đặc biệt người thầy phải là người thắp ngọn lửa đam mê hiểu biết trong đứa trẻ, có đam mê thì học mới tích cực, học tích cực thì mới hiệu quả, học có hiệu quả thì mới tự tin. Thật chí lý khi chương trình giáo dục phổ thông tổng thể đang được dự thảo đã nêu cao mục tiêu giúp “học sinh trở thành người học tích cực, tự tin, có ý thức lựa chọn nghề nghiệp và học tập suốt đời” và xếp năng lực tự chủ và tự học ở vị trí số 1 trong hệ thống các năng lực cốt lõi.

Ý thức tự học

Tự học là một loại lao động vất vả, đầy gian nan thử thách, đòi hỏi nhiều nỗ lực hơn gấp bội so với được nghe giảng. Người tự học gặp muôn vàn khó khăn về sức lực, thời gian, phương pháp và nhất là ý chí. Người dìu dắt (cha mẹ, thầy cô, bạn bè, sách vở, phương tiện truyền thông…) phải tạo ra cú hích đầu tiên, thắng sức ỳ về tâm lý ở người học, chỉ ra lợi ích của việc học, bày vẽ cách tự học và động viên thực hiện. Người học, bất kể là trẻ em hay người trưởng thành, đều phải nhận thức được học tập đem lại lợi ích gì cho chính mình. Khi nhận thức được lợi ích này, người học sẽ có động cơ mạnh mẽ để vượt qua những khó khăn tất yếu gặp phải khi tự học, thúc đẩy người học chủ động đào sâu kiến thức, tự học không ngừng. Động cơ càng mạnh, ý chí sẽ càng cao, khả năng vượt khó càng lớn và cơ hội thành công càng cao. Mỗi thành công dù nhỏ bé sẽ tiếp thêm sức mạnh cho quá trình tự bồi dưỡng năng lực tự học, khiến người học càng tự tin hơn.

Rèn luyện các kỹ năng tự học như kỹ năng định hướng, chọn mục tiêu, tìm kiếm và sử dụng thông tin; kỹ năng xây dựng và tự điều chỉnh kế hoạch học tập, thời gian và nhịp điệu học tập; kỹ năng vận dụng và thực hành thường xuyên, tự kiểm tra mức độ thành thạo; kỹ năng phối hợp các thao tác trí tuệ như so sánh, phân tích, tổng hợp, diễn giải, suy luận, phản biện; kỹ năng huy động hai bán cầu não, phát huy tối đa năng lực não bộ; kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông; kỹ năng ngoại ngữ…

Thời đại hiện nay là thời đại mà kiến thức, hiểu biết sẽ giúp con người phát huy cao độ tiềm lực nhằm đối phó hữu hiệu với các thách thức đồng thời tận dụng tốt các cơ hội nảy sinh để phát triển bền vững. So với khối lượng kiến thức đồ sộ đang tăng lên nhanh chóng của nhân loại thì khối lượng kiến thức thu được từ số năm học chính quy tại nhà trường ngày càng nhỏ đi và mau chóng lỗi thời. So với tuổi thọ trung bình của con người Việt Nam hiện nay là 75,8 năm còn tiếp tục tăng thêm thì giai đoạn học chính quy tại trường sẽ ngày càng rút ngắn lại. Thống kê cho thấy số năm đi học tại trường của người Việt Nam là 7,5 năm vào năm 2014. Vậy người Việt Nam còn cả một giai đoạn dài hơn 9/10 cuộc đời là không đến trường để học chính quy nữa. Đây phải là giai đoạn “lấy tự học làm cốt” bởi “học hỏi là việc phải tiếp tục suốt đời” như Bác Hồ đã đúc kết. Mà muốn tự học có hiệu quả, phải có năng lực tự học.

TS.Hồ Thiệu Hùng