Thứ tư, 21/12/2022, 14h20

Vận dụng phù hợp văn cảnh

Trong lúc yêu cầu quan trọng bậc nhất trong giao tiếp là nói, viết phải rõ ràng, chính xác thì hiện tượng nói, viết sai tiếng Việt hiện nay không chỉ tràn lan ở ngoài xã hội mà còn phổ biến trong nhà trường, biểu hiện ở các bình diện: ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp, phong cách…; trong đó có lỗi câu mơ hồ (là không rõ ràng thế này hay thế kia). Đây là một loại lỗi nghiêm trọng trong diễn đạt, giao tiếp cần phải sớm khắc phục. Phần lớn câu mơ hồ rơi vào trường hợp lỗi “sai quy chiếu”, tức là lỗi câu có cấu trúc buộc người đọc hiểu một vật hay một người này, trong khi người viết muốn chỉ một vật hay một người khác; tác giả định nói cái này mà bị người đọc hiểu thành cái kia; gây nên tình trạng chập cấu trúc câu, dẫn đến hệ quy chiếu bị lẫn lộn khi xác định chủ từ, chủ ngữ trong câu. Quay lại khoảng thời gian hơn 40 năm trước, những kiểu bảng hiệu/thông báo mơ hồ gây hài hước cho người xem, từng xuất hiện không ít, kiểu như: “Bán thịt sinh viên”, “Nhận xay bột trẻ em”, “Cửa hàng chất đốt phụ nữ”… Hoặc câu chuyện vui về một em bé học bài, gây hoang mang, hoảng hốt cho phụ huynh khi ngắt nghỉ tùy tiện: “Rắn là loài bò..., rắn là loài bò..., sát không chân..., sát không chân...”. Từng nghe lãnh đạo ngành giáo dục của một tỉnh Tây Nguyên huấn thị, người viết “hết hồn” tưởng mình bị chửi, khi vị quan chức ấy bỗng đột ngột cao giọng: “Cha các đồng chí... (ngừng giọng, nhìn khắp lượt hội trường), mẹ các đồng chí... (cao giọng, ngưng lại để lấy hơi)... đã từng hy sinh cho chúng ta có ngày hôm nay!”.

Nói, viết câu mơ hồ - suy cho cùng, cũng là một hiện tượng tất yếu của các ngôn ngữ tự nhiên, với một trong hai khả năng: Hoặc vô tình tạo nên lỗi sai, hoặc cố ý sử dụng như một phương thức, biện pháp nghệ thuật. Cần tránh trường hợp nhiều khi chúng ta vô tình tạo nên những câu mơ hồ tai hại, đi ngược lại ý đồ của chính mình; nhưng đồng thời cũng khuyến khích sử dụng biện pháp tu từ diễn đạt lấp lửng, tạo hàm ý để đạt hiệu quả giao tiếp tối ưu trong những cảnh huống, ngữ cảnh cần thiết. Không những có ý nghĩa về mặt lý thuyết mà còn rất hữu ích về phương diện ứng dụng tạo hiệu quả cao trong giao tiếp, việc lưu tâm đến hiện tượng lỗi câu mơ hồ cùng nghệ thuật nói lấp lửng cố ý trong văn chương và cuộc sống cũng không ngoài mục đích góp phần giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt.

Đ Thành Dương