Dạy ngữ văn là một nghề khó, có thể nói rất khó. Nhận xét, đánh giá giờ dạy ngữ văn cũng như việc khen - chê một bài thơ, cuốn truyện..., ý kiến rất đa dạng, khác nhau, thậm chí ngược nhau.
Theo tác giả, để có một giờ dạy ngữ văn thành công, giáo viên cần kết hợp được nhiều yêu cầu, vận dụng được các kỹ năng, hiểu biết… (ảnh minh họa). Ảnh: Y.Hoa
Tuy nhiên, không phải vì thế mà không thể nhận xét, đánh giá một giờ dạy ngữ văn cũng như cần xác định và thống nhất các yêu cầu cơ bản để có một giờ dạy tốt. Để có một giờ dạy ngữ văn thành công (đảm bảo hai yêu cầu đúng và hay), giáo viên cần kết hợp được nhiều yêu cầu, vận dụng được các kỹ năng, hiểu biết. Theo đó, giáo viên phải cùng lúc đóng cả 3 vai: nhà khoa học, người nghệ sĩ và nhà sư phạm.
Vai nhà khoa học đòi hỏi giáo viên phải có kiến thức và phương pháp tìm hiểu, khám phá tác phẩm văn học cơ bản, vững vàng. Tức là giáo viên phải như những nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Phải biết cách đọc và hiểu đúng, biết thưởng thức tác phẩm văn học thì giáo viên mới hướng dẫn học sinh cách đọc và cách hiểu, cách thưởng thức tác phẩm được. Dạy ngữ văn vừa là khoa học nhưng đồng thời lại là một nghệ thuật; vì thế, giáo viên vừa là nhà khoa học nhưng còn vừa phải là người nghệ sĩ nữa. Chất nghệ sĩ trước hết thể hiện ở khả năng cảm thụ nghệ thuật, biết rung động trước cái hay, cái đẹp của tác phẩm; sau đó là những biểu hiện bằng ngôn ngữ và hành động trên bục giảng: ánh mắt, nụ cười, giọng nói và các hoạt động mang tính biểu diễn, biểu cảm trực tiếp... Cần có những giây phút nhập vai, thăng hoa cùng nhân vật, tình huống, sự kiện trong tác phẩm. Giờ dạy ngữ văn theo yêu cầu mới lại không phải là giờ giáo viên chỉ bình văn, giảng văn cho học sinh nghe, mà phải là giờ hướng dẫn cho học sinh cách đọc, cách hiểu, cách khám phá văn bản ngôn từ nghệ thuật. Vì thế giáo viên còn phải là nhà sư phạm. Quá nghiêng về nhà khoa học, giờ giảng văn dễ trở thành khô khan, thiếu tươi mát, mềm mại, hạn chế chất văn, không khí văn chương... Nhưng nếu cả giờ dạy giáo viên chỉ đóng vai nghệ sĩ, biểu diễn, biểu cảm “lên đồng” thì cũng hỏng; cứ làm mãi thế sẽ trở thành bệnh. Như thế cần có sự kết hợp hài hòa giữa yêu cầu khoa học và yêu cầu nghệ thuật. Biết khi nào cần vào vai nhà khoa học, khi nào cần nhập vai nghệ sĩ, thăng hoa, bay bổng chính là do nhà sư phạm chỉ dẫn, điều hành.
Nhận xét, đánh giá giờ dạy ngữ văn cũng cần căn cứ vào yêu cầu của chương trình và những định hướng về cách dạy học mới. Chẳng hạn, dạy học phát triển năng lực đòi hỏi giáo viên khắc phục lối giảng một chiều, chỉ nói cho học sinh nghe và chép lại ý kiến của thầy cô; cần tổ chức các hoạt động để học sinh tự tìm hiểu khám phá, trao đổi, thảo luận nêu lên ý kiến của chính các em. Bên cạnh đó, cần dựa vào đặc điểm thể loại và kiểu văn bản cũng như câu chữ, hình thức của văn bản làm chỗ dựa quan trọng nhất để hướng dẫn học sinh tìm hiểu, khám phá nội dung, ý nghĩa tác phẩm. Đồng thời, vận dụng tổng hợp nhiều yếu tố khác (yếu tố ngoài văn bản, các phương tiện dạy học) một cách phù hợp, có hiệu quả; tác phong lên lớp và ngôn ngữ chuẩn xác. Rồi còn biết kết hợp hướng dẫn học sinh tự tìm hiểu và những phân tích, nhận xét của người dạy để soi sáng thêm ý nghĩa, nội dung và nghệ thuật của tác phẩm; tăng cường yêu cầu thực hành, vận dụng… tạo ra được sản phẩm của cá nhân trong đọc, viết, nói, nghe; dựa vào đó để đánh giá kết quả học tập của học sinh.
Do yêu cầu và tính chất của giờ dạy ngữ văn như nêu trên, sách giáo khoa biên soạn theo chương trình 2018 lại chỉ mới bắt đầu thực hiện, nên việc dạy học chắc chắn còn có những bỡ ngỡ, thiếu sót. Cần có thời gian để giáo viên làm quen và điều chỉnh dần về cách dạy mới. Không ai có thể nói giờ dạy nào của mình cũng thành công cả; giờ dạy nào cũng sẽ cần điều chỉnh, bổ sung, thay đổi ít nhiều. Cũng vì thế khi dự giờ, nhận xét đánh giá tiết dạy của đồng nghiệp cần vừa thẳng thắn, nghiêm túc; vừa có cái nhìn nhân hậu, với thái độ chân thành và tình cảm nồng ấm. Kết quả học ngữ văn của học sinh cũng như kết quả dạy ngữ văn của giáo viên phải là một quá trình, không thể một sáng, một chiều. Kết quả ấy cần được nhìn nhận một cách công bằng với thái độ đồng cảm, sẻ chia từ những tấm lòng nhân hậu, vị tha.
PGS.TS Đỗ Ngọc Thống